Zelfmedicatie, onderdosering of overdosering, wisselwerkingen, geneesmiddelenallergie, bijwerkingen, ... Vaak zijn medicijnen de oorzaak van een ziekenhuisopname.

Vooral bij senioren
Het is een fenomeen waar moeilijk een exact cijfer kan worden opgeplakt. Afhankelijk van de bestudeerde patiëntencategorieën zou het percentage tussen 3 en 64% liggen (1). Zo is het risico om gehospitaliseerd te worden omwille van een of meerdere medicamenten 7 keer groter bij senioren. En met reden: “Tal van factoren werken incidenten in de hand: polymedicatie, dementie, therapieontrouw, ...”, zegt Fanny Vaillant, klinisch ziekenhuisapothekeres in het universitair ziekenhuis Saint-Luc (CUSL). “Vanuit fysiologisch standpunt is het bovendien zo dat hoe ouder de patiënt is, hoe groter het risico op nierfalen. De stofwisseling van het organisme is niet meer zo goed, waardoor medicijnen minder snel worden afgebroken. Wat op zijn beurt het risico op bijwerkingen vergroot.”    

Op zoek naar het oorzakelijk verband
Onderzoekers in ziekenhuisfarmacie gaan ervan uit dat 70% van de (her)opnames na geneesmiddelengebruik vermeden zou kunnen worden. Op voorwaarde uiteraard dat de risicopatiënten en -situaties opgespoord kunnen worden.Het oorzakelijk verband tussen een medicijn of meerdere medicijnen en een ziekenhuisopname is niet altijd zo duidelijk ...
Bijvoorbeeld: een patiënt komt na een val op de spoeddienst terecht met een gebroken heup. Dat heeft op het eerste gezicht niets te maken met een medicament! Nochtans zou de val veroorzaakt kunnen zijn door een hypoglycemie die kan worden toegeschreven aan een te hoge dosis hypoglycemische geneesmiddelen. Of door duizeligheid na het innemen van benzodiazepinen. Om de juiste oorzaak te ontdekken, moet het dossier worden uitgeplozen en moeten de symptomen worden samengevoegd. Pas dan kan er een oorzakelijk verband worden gelegd. Vandaar ook het belang van de standaardisering en systematisering van opsporingsmethodes.    

Opsporingsmethodes
Er zijn twee manieren om de opnames op te sporen die te wijten zijn aan geneesmiddelen. De eerste methode maakt gebruikt van de “AT-HARM10 Tool” en steunt op de MedBridge-studie (2). Dankzij deze lijst van tien vragen kunnen deze opnames worden opgespoord op basis van de medische dossiers.
Er is ook een tweede tool die onlangs ontwikkeld werd in het kader van het onderzoeksproject OPERAM (3). Deze methode die complexer is dan een vragenlijst, is nauwkeuriger en bestaat uit 3 stappen.

1. De informatie wordt verzameld via de opnamefiche, de ontslagbrief, de medicamentenlijst en de laboratoriumwaarden.
2. Deze documenten worden onder de loep genomen met behulp van een “trigger tool”, ofwel een beslissingsboom waardoor verdachte situaties kunnen worden blootgelegd.
3. De laatste stap bestaat erin na te gaan of de opname wel degelijk veroorzaakt werd door een of ander medicijn (4).

De CUSL werkt mee aan de OPERAM-studie, maar de opsporingstool wordt (nog) niet in de ziekenhuizen gebruikt.

Het belang van geneesmiddelenbewaking
Er bestaan echter nog andere methodes. De klinische ziekenhuisapothekers, die verbonden zijn aan een bepaalde medische afdeling of hospitalisatie-eenheid, spelen daarbij een cruciale rol. Zij zijn immers perfect geplaatst om bijwerkingen op te sporen en ze te melden op de federale website voor geneesmiddelenbewaking www.gelefiche.be. Sommige ziekenhuizen hebben ook intern een website voor geneesmiddelenbewaking. Het verzorgend personeel wordt aangemoedigd om er elk ongewenst incident te melden om zo te vermijden dat het zich opnieuw voordoet. 

De farmacotherapie optimaliseren
De klinische ziekenhuisapothekers werken elke dag opnieuw nauw samen met de artsen.“We stellen een medicamentenlijst op bij de ziekenhuisopname en het ontslag”, legt Fanny Vaillant, die verbonden is aan de afdeling geriatrie van de CUSL, uit. “Als we vinden dat bepaalde geneesmiddelen overbodig, of zelfs gevaarlijk zijn, schrappen we ze. Als er medicijnen ontbreken, voegen we er toe. We willen de farmacotherapie optimaliseren en op die manier ook een verkeerd geneesmiddelengebruik vermijden. Zodra de medicamentenlijst voor ontslag opgesteld is, bezorgen we de patiënt, de behandelende arts, de naasten van de patiënt, het rusthuis en het apothekerslaboratorium een kopie.”      

De “pillendoostest”
Ook andere initiatieven trachten (her)opnames door geneesmiddelengebruik te vermijden. In de CUSL bijvoorbeeld wordt er op de afdeling geriatrie met een “pillendoostest” gewerkt. De apotheker en een ergotherapeut vragen de patiënt om de medicijnen die hij of zij moet innemen, klaar te leggen in een pillendoosje. Als dat moeilijkheden oplevert, wordt aangepaste hulp voorgesteld. Dat kan bijvoorbeeld een thuisverpleegkundige zijn om de medicamenten klaar te leggen en/of toe te dienen. Een initiatief dat al heel wat hospitalisaties voorkomt ... 

***nota’s***

1. Deze grote variantie kan verklaard worden door de bestudeerde populatie, maar ook door de opsporingsmethodes en wat er precies gemeten werd. Er zijn immers verschillende soorten hospitalisaties door geneesmiddelengebruik. Cf. El Morabet N. et al. « Prevalence and Preventability of Drug-Related Hospital Readmissions: A Systematic Review » in J Am Geriatr Soc 2018.
2. Kempen TGH. et al., « Assessment tool for hospital admissions related to medications: development and validation in older patients » in Int J Clin Pharm 2019;41(1):198-206.
3. OPtimising thERapy to prevent Avoidable hospital admissions in the Mutlimorbid elderly (OPERAM) is een multicentrisch onderzoeksproject dat voornamelijk gefinancierd wordt door de Europese Unie. Cf. Thevelin S. et al., « Development of a standardized chart review method to identify drug-related hospital admissions in older people » in Br J Clin Pharmacol 2018;84(11):2600-14.
4. Meer informatie over deze tools krijgt u in deze video.